Mowa to umiejętność, którą nabywamy poprzez naśladownictwo. Nie jest wrodzona. Dziecko uczy się jej od matki i otoczenia. Stopniowo zaczyna umiejętnie posługiwać się różnymi grupami mięśni i koordynować ich ruchy. Kontrolę nad nimi pomagają utrzymać wrażenia kinestetyczne oraz słuchowe (Styczek, 1983).
Wprowadzona przez Kaczmarka (1953) typologia jest nadal jak najbardziej aktualna. Wyodrębnia on cztery okresy w rozwoju mowy: okres melodii (od urodzenia do 1. roku 19 życia), okres wyrazu (od 1. do 2. roku życia), okres zdania (od 2. do 3. roku życia) i okres swoistej mowy dziecięcej (od 3. do 7. roku życia) (Demel, 1996).
Na czym polega komunikacja dziecka z dorosłymi
Na początku komunikacja dziecka polega na porozumiewaniu się z dorosłymi krzykiem. Daje ono w ten sposób znać o swoich potrzebach, a matka na nie odpowiada (Demel, 1996). Dźwięki wydawane przez niemowlę są różne, brzmią inaczej w zależności od tego na jakie wrażenia reaguje niemowlę. Są one nieuchwytne, podobne do samogłosek: /a, o, u/ (Styczek, 1983). Około 2.-3. miesiąca życia niemowlę zaczyna głużyć. To zjawisko polega na wytwarzaniu dźwięków, które brzmieniowo przypominają głoski, często pojawiają się dźwięki gardłowe i tylnojęzykowe. Około 6. miesiąca życia głużenie zamienia się w gaworzenie. W próbach wokalizacji dziecka pojawiają się sylaby i ciągi sylab oraz powtarzanie i naśladowanie mowy dorosłych (Kaczmarek, 1996). Gaworzenie jest zamierzonym powtarzaniem dźwięków. Dziecko, które w tym okresie nieświadomie bawi się wydawanymi przez siebie dźwiękami wymawia wszystkie samogłoski oraz wiele spółgłosek. Najczęściej są to spółgłoski: /p, b, t, d, k, g, n, l, ł/, a także języczkowe /r/ i tylnojęzykowe /n/. Dziecko wydaje także dźwięki nienależące do głosek języka polskiego. Sylaby nie mają znaczenia, są mechanicznie, nieświadomie wypowiadane przez niemowlę.
Kiedy dziecko zaczyna reagować na mowę
W okolicach 7-8 miesiąca u dziecka rozpoznaje się reakcje na mowę. Znaczenie ma jednak dla niego melodia i ton wypowiedzi, a nie treść wyrazu. Pod koniec 1. roku życia dziecko uczy się rozpoznawać i identyfikować słowa z ich znaczeniem. Ilość rozumianych słów przewyższa ich produkcję. W okolicach 1. roku pojawiają się pierwsze wyrazy. Są to proste, jedno/dwu-sylabowe słowa, takie jak: /da/, /mama/ (Styczek, 1983). Od 1. do 2. roku życia wyróżnia się okres wyrazu. Dziecko rozpoznaje wiele wyrazów, ale na razie komunikuje się jedynie poprzez samogłoski ustne, onomatopeje i sylaby, a między 14-15 miesiącem życia dziecka, następuje rozkwit wymawianych przez dziecko pojedynczych wyrazów (Kaczmarek, 1996). Proste wyrazy są imitacją dźwięków, są powtarzane za osobami z otoczenia. To zjawisko nazywane jest echolalią. Dzieci naśladując mowę innych osób często zamieniają kolejność sylab, pojawiają się tez modyfikacje głosek i ich zastępowanie innymi (Styczek, 1983). Dziecko wypowiada wszystkie samogłoski ustne, spółgłoski: /p, b, t, d, k, g, n, l, ł, m/ oraz półsamogłoskę /j/ (Dołęga, 2003).
Kiedy dziecko zaczyna budować proste zdania ?
Kolejnym etapem jest okres zdania, który następuje między 2., a 3. rokiem życia. Dziecko zaczyna budować proste zdania, które na początku składają się z dwóch, następnie trzech, czterech lub pięciu wyrazów. Pierwsze zdania są wypowiadane w trybie twierdzącym, a następnie pojawiają się zdania pytające oraz rozkazujące. Dziecko używa przede wszystkim rzeczowników, czasowniki początkowo używane są w formie bezokolicznika. Przypadki są używane często niepoprawnie. Dziecko potrafi usłyszeć błędnie wypowiedziane słowa i poprawić je, co świadczy o prawidłowym różnicowaniu słuchowym prawidłowej i nieprawidłowej wymowy słów. W tym okresie mowa dziecka staje się zrozumiała nie tylko dla osób z bliskiego otoczenia dziecka, ale również dla osób postronnych (Kaczmarek, 1996). Ten okres jest przełomowym w rozwoju mowy, ponieważ przyswajany jest system leksykalny, fonetyczny i morfologiczny języka w podstawowej formie. Kolejne lata to jedynie doskonalenie umiejętności językowych i poszerzanie zasobu słownictwa (Styczek, 1983).
Trzylatek posługuje się już prawie wszystkimi głoskami, z wyjątkiem przedniojęzykowo-zębowych /s, z, c, dz/ i dziąsłowych /sz, ż, cz, dż/, które są zamieniane na /ś, ź, ć, dź/. Głoska /r/ nie jest jeszcze wymawiana lub występują jej zamiany na /j, l, ł/. Występują substytucje /f/ do /h/ i /ł/ do /w/. Dziecko artykułuje głoski wargowe: /p, b, m/, wargowo-zębowe /f, w/, środkowo-językowe /ś, ź, ć, dź, ń/, tylnojęzykowe: /k, g/, szczelinowe /h/ oraz przedniojęzykowo-dziąsłowe /l/. Wszystkie samogłoski są wymawiane poprawnie, jedyne odstępstwa mogą występować czasem w obrębie głosek: /a/=/o/, /e/=/a/, /i/=/y/ (Dołęga, 2003).
Okres swoistej mowy dziecięcej
Następnie dzieci wchodzą w okres swoistej mowy dziecięcej, jest to okres między 3., a 7. rokiem życia. 3. rok życia dziecka rozpoczyna ten etap, ponieważ wtedy potrafi już ono porozumieć się z otoczeniem, a jego mowa jest w pewnym stopniu ukształtowana, choć pojawia się wiele błędów (Kaczmarek, 1996). Wymowa głosek, które stanowią dla dziecka trudność jest przez nie pomijana, a sąsiednia głoska jest wtedy wydłużona. Występują też substytucje trudnych do realizacji głosek na łatwiejsze. Czasami, kiedy wzorce motoryczno-słuchowe nie są wystarczająco utrwalone głoski mogą być między sobą mylone (Styczek, 1983). W tym okresie, język dzieci jest bogaty w neologizmy językowe, które są wytworem własnym i czasem spotyka się podobne neologizmy u wszystkich dzieci, a czasem są one indywidualne (Kaczmarek, 1853). U czterolatka utrwalają się ostatecznie spółgłoski przednio-językowo-zębowe /s, z, c, dz/. Między 4., a 5. rokiem życia zostają opanowane spółgłoski przednio-językowe dziąsłowe szczelinowe: /sz, ż/ oraz zwarto-szczelinowe: /cz, dż/ (Kaczmarek, 1988). Brak poprawnej artykulacji /r/ nie powinien jeszcze niepokoić (Dołęga, 2003). Mowa 5-letniego dziecka jest właściwie całkowicie zrozumiała, a wypowiedzi są wielozdaniowe. 6-latek ma utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia, więc w tym ostatnim czasie okresu swoistej mowy dziecięcej, kiedy mowa jest już wykształcona, bardzo wzbogaca się zasób słownictwa i rozwija się umiejętność budowania zdań złożonych. Pojawiają się neologizmy (Kaczmarek, 1996). Poprawna artykulacja głoski /r/ może kształtować się do końca 7. roku życia (Dołęga, 2003).
Podsumowanie
Podsumowując, normą rozwojową dla głosek języka polskiego jest sytuacja, kiedy u niemowlęcia obserwuje się dźwięki samogłoskowe, najczęściej /a, e/ oraz dźwięki nienależące do systemu języka polskiego. Na etapie gaworzenia pojawiają się różne głoski, głównie /m, b, t, d/. Dziecko roczne i dwuletnie posiada w swoim inwentarzu wszystkie samogłoski ustne, ale występują ich substytucje. Artykułowane są spółgłoski /p, b, t, d, k, g, m, n , ń/. Trzylatek wciąż może wymawiać samogłoski ustne wraz z substytucjami, głównie /e, o/ do /a/. Spółgłoski poprawnie wypowiadane przez dziecko w tym okresie to: /l, ł, ś, ź, ć, dź, f, w, z/. U czterolatka realizacja samogłosek ustnych jest całkowicie prawidłowa, natomiast samogłoski nosowe są wypowiadane z trudnością. Dodatkowo spółgłoski, które zaczynają być poprawnie artykułowane to: /s, z, c, dz/. Pięciolatek prawidłowo wymawia także spółgłoski: /sz, ż, cz, dż/. Na koniec, w okolicach 6- 7 r. ż. kształtuje się głoska /r/ (Czaplewska, 2012).
Oczywiście należy pamiętać, że każdy człowiek rozwija się w indywidualny sposób, w swoistym tempie. Rozwój mowy także nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo. Różny może być czas rozpoczęcia produkcji słownej i odmienna kolejność pojawiania się głosek. Mogą więc zaistnieć niewielkie odstępstwa od normy (Kaczmarek, 1853).
W przypadku jakichkolwiek wątpliwości warto udać się do specjalisty i zweryfikować, czy rozwój mowy dziecka przebiega prawidłowo.
Klaudia Kluj-Kozłowska
